Үнгэрэгшэ зун «Үбэр Байгалай хизаарай губернаторой нэрэээр ябуулагдадаг Грантын мүрысөөндэ эрдэмтэн Гомбожаб Цыбиковой нэрэмжэтэ Агын үндэһэтэнэй музейн ажалшадай зохёон байгуулhан «Отогой наадан» гэжэ фестивалиин проект илагшадай тоодо орожо, миллион гаран мүнгэ шүүбэ гэжэ мэдээсэл ябаа бэлэй. Мүнөө Сагаалганай үдэрнүүдтэ энэ проектын гол хэмжээнүүд бэелүүлэгдэхэнь ха. Энэ хэрэгэй удха шанар, зорилго, онсо шэнжэ тухай олондо тодоор хөөрэжэ, ойлгуулжа үгыт гэжэ проект hанан зохеогшодой нэгэн, олондо мэдээжэ багша, культурологиин эрдэмэй кандидат Цынгуева Дулмажаб Дугаржаповнаада хандабабди.
Проектын удха шанар
«Отогой наадан» фестиваль Үбэр Байгалай хизаарай болон Ага тойрогой дэбисхэр дээрэ 2023-2024 онуудта бэелүүлэгдэхэ гэжэ хараалагдаhан. Дүн гаргалгын хэмжээ ябуулгань 2024 оной намарай эхин һарада үнгэргэгдэхэ. Проектын түрүүшын гаршагта «Отогуудай наадан» гэжэ нэрэтэй видеофильмүүдэй мүрысөөн зарлагдана. Мүрысөөндэ хабаадагшад, түрэлэй холбоотой нэгэ отог зон уг гарбалааа хүндэлhэн, элинсэг эсэгэнэрэйнгээ нангин тоонто газар, обоо уула, хада майлын эзэдые тахихадаа зунай элдин сагта хүдөө гаража гү, али Сагаалганайнгаа найр наада үнгэргэхэдөө, хайшан гэжэ, ямараар аха заха зоноо хүндэлнэб, еhо заншалаа сахинаб гэжэ эли тодо харуулhан видеофильм буулгажа хабсаргаха ёһотой, тиигээд тэрэнээ музейн ажалшадта дамжуулха болоно. Жюриин гэшууд тусхай эрилтын ёhоор тэрэнииень хаража сэгнэхэ. Эрхим шалгарагшад шанда хүртэхын хажуугаар олондо өөhэдынгөө дүршэл харуулха, олоной hайшаалда хүртэхэ.
Тэрэнэй удаа «Элинсэгүүдэйм түүхэ домогууд» гэhэн темэдэ өөрынгөө уг гарбалай түүхэ шэнжэлһэн ажалнуудай мүрысөөн болохо. Мүнөө сагта олон зон угайнгаа түүхэ намтар шэнжэлээд, угай бэшэг зохеодог, ном болгожо гаргадаг болонхой. Энэнь ехэ hайшаалтай хэрэг, ерээдүй сагта аша зээнэрынь, уг дамжагшадынь газарай габаhаа гараа бэшэ, харин иимэ баян түүхэтэй, олон юумэ үзэжэ, хундэ бэрхэшээл дабажа гараhан, нэрэеэ, hэшхэлээ алдаагүй, омоглохоор ябадалтай элинсэг эсэгэ, эмгэн эжынэйртэй байhанаа мэдэрхэ, омогорхохо. Энээн тухай бэлдэhэн дансануудаа олоной анхаралда гаргажа, харуулха, хөөрэхэ.
Тиихэдэ үшоо «Сэсэ буляалдаан» (буряад КВН) гэжэ мүрысөөн хараалагданхай. Баян үгэтэй, хурдан ухаатай, хурса хэлэтэй, түргэн мэргэн, тон олон оньhон үгэ мэдэдэг ба тэрэнээ ажабайдалай алибаа ушарта ураар тааруулжа, хэрэглэжэ шададаг, хүн зониие ульгам жороо хэлээрээ гайхуулжа, хурдан хурса үгөөрөө торгоожо шадаха аргатай зоной дунда үнгэргэгдэхэ гэжэ түсэблэгдэнхэй. Харин иимэ зониие олохо гүбди, үгы гу, харин юуншье болог, эхи табиха хэрэгтэйл даа. Түрүүн арга соогоо хээд, түрүүшын поршоонхо hохор болоошье hаань, харин саашадаа энэ наадые хүгжөөжэ, үндэр хэмжээндэ гаргажа, заншалта болгожо шадахабди гэжэ найдагдана. Юумэ хэхэдээ хүн зон шадахагүй гэлсээд, хэмыень доошонь болгоhоор байтарнай, уна унаhаар, хаана хүрөө юм тэрэ хэм гээшэмнай, үшөө хайшаа унаха юм, хэлэхэнь эшхэбтэр!
Харин 4-дэхи хубидань омог отогоороо хабаадажа, тон hайн сэгнэлтэдэ хүртэhэн бүлэг (отог) зон зунай эльдин сагта олоной дунда орожо, үрэ дүнгөө, аша габъяагаа харуулжа, олоной hайшаалда хүртэхэ гэжэ хараалнабди.
Энэ хэрэгэй гол шалтаг
Ушар юуб гэхэдэ, мүнөө сагта үе наһаараа буряадаараа харилсажа һууһан хүдөө нютагагуудаймнай багахан үхибүүд огто буряад хэлэгүй юумэд hургуулида орожо эхилээ. Энэмнай нэн түрүүн гэртэхинэй хайша хэрэг хандаһанай үрэ дүн гээшэ ааб даа. «Гэртэхинэй бүлынгөө дүхэригтэ түрэл хэлэеэ хүндэлдэггүй һаань, үхибүүднай тээ тэндэ ябатараа, гэнтэ эхэ хэлэндээ дурлажа, хүндэлжэ эхилхэ гэжэ огто найдалтагүй», — гэжэ М.Ломоносовой нэрэмжэтэ МГУ-гай Азиин болон Африкын институдай захиралта А.А. Маслов 2023 оной июниин 9-дэ Агада үнгэргэгдэһэн хуралдаанай үедэ хэлэһэн байна. Энэээнииень арсаха хүн олдохогүй байха гэжэ hанагдана. Харин бүлэ бүхэн өөрын бэрхэшээлтэй, өөрын зорилготой, тэдэнэй урда орохонь бэрхэтэй. Гэртэхин руу хараад, хооhон үгөөр уряалха, тэдэниие зэмэлхэ гээшэ аманай зоболон. Харин тиихэдэнь яажа, ямар онсо арга оложо, гэртэхинииень энэ хэрэг заhахыень баадхажа шадахабибди? Энээн тухай хэдэн жэлэй туршада һанаата боложо, энэ проект минии бодолдо түрөө.
Зай, ямар дурадхалтай байнабибди? hүүлшын хэдэн жэлэй туршада, хоорондоо түрэлэй холбоотой, 3-4 үеын саана нэгэ элинсэг эсэгэтэй байhан горитойхон (100 -200) бүлэг (отог) зон зунай hайхан сагта сугларжа, угайнгаа тоонто газарыень, обоо уула оложо, тэрэнээ тахидаг, хүндэлдэг, арюудхадаг болонхой. Энэнь ехэ hайшаалтай, гэбэшье, элинсэгүүдэйнгээ ёһо заншал хэб соонь, зүбөөр сахиха ёһотойбди. Адаглахада, урданай юумэ хүсэд мэдэхэгүй дээрэhээ, халта алдуутай юумэнүүд баhал дайралдана. Хэхэ хэрэгээ бүтээгээд, түрэлхид хоорондоо харислана, найр наада үнгэргэнэ, тиихэдээ бага хүүгэдөө энээндэ ехэ хабаадуулнагүй, хабаадуулаашье хадаа, тэдэнтэеэ ород хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ, мүнөөнэй ородой наада наадхуулна: hүрэхэ, харайха, канат татаха гэхэ мэтэ. Иимэ юумэ адаглахадаа ехэтэ халаглажа, энээнииень зүб тээшэнь татажа, багахан үхибүүдые олоор хабаадуулаад, эндэл буряад сэдьхэлтэй, буряад хэлэтэй болгохо гэжэ оролдохо байгаа гэжэ hанагдаа. Буряад хэлэн дээрэ, шүлэг, дуу, оньhон үгэ, таабари олоор таhа сээжэлдүүлээд, шангахан мүрысөө эмхидхээд, багашуулай гартань горитойхон мүнгэн шан барюулаад табижа байгаа hаа, жэлhээ жэлдэ, ганса энэээгээр юумэн зүб тээшээ хубилха һэн гэжэ hанагданал даа.
Хуушан хэбэй юумэ эрид хубилгаха
— Үхибүүдэйнгээ тон багахан наhанhаань эхилжэ буряадаараа хөөрэлдэхыень, түрэл хэлэеэ, ёһо заншалаа бэедээ нэбтэрүүлжэ, шэнгээжэ абаха онсо шэнэ арга олохомнай хэрэгтэй. Мүнөө мүнгэнэй хүсэн ехэ болоһон саг гээшэ ааб даа. Буряад хэлэеэ үзэжэ, элдэб янзын мүрысөөнүүдтэ илажа гараһан багахан үхибүүдээ горитойхон мүнгөөр урмашуулха хэрэгтэй. Тиигэбэл, буряадаараа дуулаха, оньһон үгэ, таабаринуудые сээжэлдэхэ, мүн үльгэр домог сээжэлдээд түүрээхэ үхибүүд олдохо. Һайн шанда хүртэхын түлөө хун зон одоошье гэр бүлөөрөө, отогоороо оролдодог болохо. Тиигэжэ энэ хэрэгтэ гурбан үе зониие хабаадуулха арга олохо байнабди: үбгэн эсэгэнэр, гэртэхин, багахан үхибүүд. Жэшээнь, Саха (Яхад) уласта «Олонхо» жэнхэни үльгэрөө сээжэлдэжэ, эгээл һайнаар түүрээжэ шадаһан багахан үхибүүндэ горитойхон шан барюулжархидаг байна: гэр, амтомашина г.м. Үнэтэй шанда үри хүүгэдөө, аша зээнэрээ хүртээхын түла үбгэд хүгшэд, гэртэхин гансата хамсыгаа шамаад, энэ хэрэгтэ оролдохо бшуу. Иигэжэ олоной анхарал гансата татахаар, сошомоор шэнэ юумэ зоригтойгоор hанаад, хүсэтэйгөөр бүтээбэл, зоной хандаса гансата хубилха гэжэ бодоноб. Яхаднай баян газарай зон гээшэ ааб даа. Тиин ехээр зорибол, бидэшье арга олохоорбди гэжэ hананаб. Иимэ хэрэгтэ үмсын мүнгэ гаргаха шиираг шадалтай зон мүнөөшье олдохо байха. Тэдээнтэй тусхай ажал ябуулха хэрэгтэй. Тиигэhээр гүрэн түрэ, харюусалгата захиргаангууд анхаралаа хандуулжа, дэмжэжэ, өөhэдынгөө харюусалга доро энэ хэрэг абажа, мүнгэ hомолжо, бүтээжэ эхилхэ гэжэ найданаб. Гүрэн иимэрхүү хэрэгтэ мүнөөшье горитойхон мүнгэ hомолжол байна ха юм. Харин тэрэнь хайшаа ошоноб? Юундэ гол асуудалнай мүнөөшье болотор шиидхэгдээд орхигдоногуйб? Буряад хэлэнэймнай доройтожол байна бэшэ гу? Олон тоото бутархай юумэ хээд, бултанда хүртөөхэмнай гэжэ хашарhаар тарааhаар байбалнай, үнэн горитойхон мүнгэн ябашанал ха юм, харин юумэн бэлээр хубилаад орхино гү..?
Хаа-хаанагүй дэлгэрэн тараг лэ
Үнэхөөрөөшье, хэhэн хэрэгээ иигэжэ доторhоонь, гол руунь хадхан хаража, ажалаа айбалангүй үнэн сэхээр шүүмжэлжэ бүтээгээгүй hаамнай, 10-аад жэлэй туршада, бусалтагүй зурлаа алхажа магадгүйбди, ерээдүйн сагта үри һадаһадайнгаа урда зэмээ хуряаха аргагүй болохобди. Энэ дурадхал анхаралдаа абажа, үндэр тушаалтай ноёд һайд, харюусалгата тушаалтад бодомжолжо үзэхэ байха гэжэ найдагдана. Ага hайхан нютагнай бүгэдэ буряадайнгаа урда алибаа шэнэ юумэ үүсхэжэ, үльгэр жэшээ харуулдаг заншалтай. Мүнөөшье Ага нютагһаа эхиеэ абажа, саашадаа бүхы Буряад орон нютагуудаар таража, «Отогой наадан» заншалта болон дэлгэрдэг hаань ехэл hайн байгаа. Шуһа мяха, үндэhэ нэгэтэй буряад-монгол араднай танай манай гэлдэнгүй, бэе бэеэ хүндэлэн хайрлажа, үнэн бодотоор нэгэдэжэ, хамтын хүсөөр ёһо заншалаа, түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ сагнай тулажа ерээ. Ага найман эсэгын арад түмэнэй «Отогой нааданай» түүдэгтэ ошотоһон галнай хүгжэжэ, ульһатайгаар зүрхэ сэдьхэлыемнай дулаасуулхань болтогой!
Ш.Б.Арсаланова бэлдэбэ