 Цырегма Сампиловаагай һайхашаагдаһан мүрнүүдһөө..

ҺАРА ҮДЭРЭЙ ТООЛОЛ ТОДОРХОЙГООР

 

Һүүлэй үедэ буряад хэлэ­еэ һэргээхэ, дэлгэрүүлхэ, хүгжөөхэ талаар тодорхой ажал яһала ябуулагдана. Бу­ряад хэлэнэй талаар мэргэжэлтэд аргаахан, үдэр бүриингөө ажал­да түрэлхи хэлэнэйнгээ гажууе заһаха гэжэ оролдоно.

Жэнхэни буряад хэлэн үнэхөөрөө һайхан даа. Балшар бага наһанһаа үндэһэн хэлэеэ шагнажа, энээн дээрээ дуугаржа байгаад, зарим үгэнүүдэй манай ажабайдалһаа мартагдан үгы болошоходонь, зарим ушарта буряад үгэ бэшэ гэжэ һанажа байнабди. Мон­гол арад ондоо хэлэнэй нүлөөдэ ороо бэшэ хадаа жэнхэни маягаа алдаагүй. Харин бидэ, буряадууд, ажабайдалдаа саг үргэлжэ буряад хэлэеэ хэрэглэхэ аргагүй байһандаа зарим үгэнүүдээ мартана ха юмбибди.

Эндэ һаяшаг нэгэ наһажаал эхэнэр­тэй хөөрэлдэжэ байтараа, “гарагай нэ­гэндэ” гэхэдэмни, тэрэмни ойлгобогүй. Гарагай нэгэн гээшэмнай амаралтын үдэр болоно ха юм даа.

Багшын дэбтэрһээ

Ярууна аймагта олон жэлдэ буря­ад хэлэнэй багшаар хүдэлһэн Бузыг­ма Дармаевна Рабданова буряад хэлэ заахадаа, ехэ һонин хэшээлнүүдые үнгэргэдэг байгаа. Хэшээлнүүдэйнгээ дэбтэр намда үгэһэн юм. Тэрээн соонь “Тэнгэриин одо мүшэд” гэһэн сэдэбээр тусхай хэшээлнүүд бии.

Эртэ урда сагһаа монгол туургата арад һарын ябасаар сагаа хэмжэдэг байһан. «Монголой нюуса тобшо» соо 12 жэлэй сагай хэмжээн бии. Табые ар­бан хоёрто үдхэхэдэ, жара болоно ха юм даа. 60 жэл нэгэ рабжуун болоно.

Яруунын буряадуудай хэрэглэдэг һарануудай нэрэнүүд энэ багшын дэб­тэр соо бэшээтэй:

сагаан һара — февраль,

ехэ бургад — март,

бага бургад — апрель,

хаара шэрэм — май,

мангиһанай — июнь,

хуу һара — июль,

өөлэ һара — август,

улари — сентябрь,

үүри һара — октябрь,

гура һара — ноябрь,

буга – декабрь,

хуса — январь.

Теэд һарануудай эдэ нэрэнүүд ган­са Яруунын буряадууд хэрэглэдэг бэ­шэл даа. Би багадаа Дэлгырова Димид хүгшөөгэйнгөө хэлэхые дуулаһан бай­наб: “Буга һара бурхирна, хуса һара ху­сана”, — гээд шүлэглэн хөөрэжэ байдаг һэн.

Хэр угһаа буряадууд одо мүшэдые шудалжа, тон тааруу нэрэнүүдые үгэдэг байгаа. Бүри оройшог, ород хэлэтэй бо­лоходоо, зарим мүшэдэй нэрэнүүдые ородһоо оршуулһаншье байжа магад.

Алтан гадаһан, Долоон үбгэд, Үүрэй солбон, Энгэр мүшэн, Гурбан һогоон, Зургаа мүшэн (Суг мүшэд), Шонын дүрбэн нюдэн, Тэнгэриин зүйдэл (зарим газарта — Тэнгэриин мүшэдэй һубарил), Сугар мүшэн гэхэ мэтэ.

Үүрэй солбон наранай гарахын урда, үүрэй сайжа байхада, зүүн тээ яларжа байдаг.

Мүшэд гээшэ шатама газова шар­нууд болоно. Тон халууниинь хүхэ үнгэтэй, сайбарынь гү, али шараб­тарынь – бүлеэнүүд, улаабтарынь – хүйтэн мүшэд болоно.

Саг тухай ехэ һонин тайлбари олдо­бо:

23.40-1.40 — хулгана саг,

1.40-3.40 – үхэр саг,

3.40-5.40 – бар саг,

5.40-7.40 – туулай саг,

7.40-9.40 – луу саг,

9.40-11.40 – могой саг,

11.40-13.40 – морин саг,

13.40-15.40 – хонин саг,

15.40-17.40 – бишэн саг,

17.40-19.40 – тахяа саг,

19.40-21.40 – нохой саг,

21.40-23.40 – гахай саг.

Нэгэ сүүдхэ 2 сагай болзороор хуба­агдана.

Үдэрнүүд, гарагууд:

Нима ( гарагай нэгэ) – воскресени

Дагба (гарагай хоёр) – понедельник

Мягмар (гарагай гурба) – вторник

Лхагба (гарагай дүрбэ) – среда

Пүрбэ (гарагай таба) – четверг

Баасан (гарагай зургаан) – пятница

Бимба (гарагай долоо) – суббота

Тоонууд:

Түмэн – 10 мянга

Бүм – 100 мянга

Сая – 1 миллион

Живаа – 10 миллион

Доншуур – 100 миллион

Тагти – 1 миллиард

Шимбэ – 10 миллиард

САГ ХҮНЭЙ ХУБИ ЗАЯАНДА

Ямар сагта түрэһөөрнь хүнэй хуби заяа, зан абариие тодор­хойлхо аргые монгол­шууд зурхайн номдо эли тодоор үгүүлһэн байдаг:

Хулгана сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэтэй, хайшаа ошоноб, олзо олохо, шударгуу зөөлэн аашатай.

Үхэр сагта болбол үгэ сэхэ, үлзытэ болохо.

Бар сагта түрэһэн хүн хэшэг ехэ, бэ­лэг түргэн, хүнэй үгэ дуулахагүй.

Туулайда болбол нэрэ олохо, эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг.

Луу сагта түрэһэн хүн эдихэ, үмдэхэ юу­мэн элбэг, наһа нэмэхэ бүреэ олзо олохо.

Могой сагта түрэһэн хүн ааша һайн болобо­шье, хүрьгэндөө хала­тай.

Морин сагта түрэһэн хүн ааша һайтай, ураг түрэлдөө хүндэлэгдэхэ.

Хонин сагта түрэһэн хүн ааша һайн, ёһо түрые мэдэхэ, хэшэг ехэтэй.

Бишэн сагта түрэһэн хүн бэлэг түргэн, үйлэ амгалан, һайн байна.

Тахяа сагта түрэһэн хүн зүб һайн ябаха.

Нохой сагта түрэһэн хүн сэдьхэл хомхой, жэжэ юумэндэ зобохо.

Гахай сагта түрэһэн болбол эдихэ, үмдэхэ юумэн элбэг, мэргэн үгэтэй гэжэ бэшэһэн байна

Автор: Цырегма САМПИЛОВА