«Хадаг» гэhэн үгэмнэй Түгэд үндэhэтэй, «Тэнгэри» гэhэн удхатай юм. Буряад-монгол зоной бэлэгэй дээдын бэлэг, хүндэлэл ёhололой эгээл дээдын тэмдэг гэжэ хадагаа нэрлэдэг. Эгээл ехээр хүндэлhэн хүндөө хадагуудые баридаг гээшэбди. Будда бурханай номнол hургаалай дэлгэрэн таража эхилхэдэ, хадаг бии болоhон түүхэтэй.
Хадагые яажа бүтээдэг бэ гэбэл, торгон миндаhан утаhаар нэхэжэ хэдэг юм.
Хадаг бүхэн өөрын нэрэтэй, хээтэй, үнгэтэй байдаг:
1.эгээл багань hэблиг хадаг гэжэ нэрэтэй, 60 сантиметрhээ 1 метр хүрэтэр утатай;
2.юрын хадаг 1-hээ 1,5 метр хүрэтэр;
3.Аюуша хадаг 2-hоо 4 метр хүрэтэр утатай юм.
Хээгээрээ яагаад илгардаг бэ гэбэл: алхан хээтэй, найман тахилтай, түмэн үлзытэй байдаг. (Түмэн үлзытэйнь хас тэмдэг шүү, тиин дотороо 3-4 янзын байжа магад: бүтүү утаhан хээтэй, набшаhан хээтэй, сэсэгшүү хээтэй).
Үнгын талаар иимэ илгаралтай: хүхэ, сагаан, шара, ногоон, улаан.
Юрэнхыдөө hолонгын 7 үнгые холисолдуулан хэhэн байжа магад.
Хүхэ үнгэтэй хадаг илангаяа дэлгэрэнги. Сагаалганай үедэ, хүүгэдэй айл болоходо, бусад ниитын найр нааданай үедэ хүхэ хадагаар аба, эжыгээ, түрэл гаралаа, хүндэтэй танилнуудаа, нухэдөө золгодог ушартай. Хүндэтэй номын Багшадаа сагаан хадаг баридаг.
Юрэнхыдөө хадаг барюулха хүнтнай ямар тушаал зиндаатайб, ямар аша габьяатайб, дутынгу, али холынгу, ниитын, хубиинажа байдалда ямар удхатай ажал ябуулнаб гэхэ мэтэ харааhаа бодомжолон, хадагаа шэлэжэ абадаг гээшэ. Тиихэдэ утын хэмжээн, хээ, үнгэ хараад аабтанабшуу.
Хадаг бариха ёhо.
Хадагаа дундуурнь утаашань нугалхада, ама гараhан талыень нюур тала гэдэг. Хоёр альган дээрээ тааруулан табижа, бариха хүн руугаа нюур таталыень харуулжа, эрхы хургаараа дээрэhээнь даража баряад, үреэлэй үгэ хэлэжэ, барижа золгодог. Аманиинь юун гэhэн удхатайб гэбэл, амандаа хэшэгтэй, олоhон олзотнай олзо боложо, дүүрэн жаргалтай ябахые хүсэнэб гэhэн тэмдэг мүн.
Хадагые мүнгэтэй, hүтэй аягатай, бусад бэлэгтэй хамта барижа золгоходо болохо.
Мүнгэн гээшэмнэй баhал зүб, буруу талатай байдаг. Зүб талань хадаа дотор талань болоно. Шүбгэ мэтэ хурса оройтой ордонтой талань бэшэ, харинь нүгөөдэ талань болоно. Мүнгэнэй дотор талые дээшэнь харуулаад, толгой талыень баруун гарайнгаа эрхы хургаар дараад, хадагтайгаар золгодог гээшэ. Хадагаар золгоходоо хүнэй гарай альган дээрэ зүб мүрөөр барюулха ёhотой. Мүн гарайнь шэлбэ дээрэнь, хүзүүндэнь тохожо болохо үгы.
Хадаг абаха ёhо.
Хадаг абажа байhан хүн хадаг барижа байhан хүнэй үреэлэй үгэ бултыень шагнажа, хоёр гарайнгаа альга дэлгээгээд, эрхы хургаяа ёдойлгон хадагыень хүлеэн абадаг. Харюугай үреэл хэлэхэ гээ hаа, хадагаа гар дээрээ эрьюулжэ, аман талаарнь тэрэ хүн тээшэ харуулаад, үреэлээ хэлэдэг. Эндэ хадаг барижа, хадаг абажа байhан зон толгойдоо малгайтай байха еhотой.
Хадагаа хүлеэжэ абаад, зүүн гар дээрээ баруун гараараа нугалжа эбхээд, үбэртэлдэг. Энэ хадаа дээдын бэлэгые ёhолон хүндэлжэ абаhанай тэмдэг гээшэ. Хадагые ганса гараараа дундаhаань шүүрэн абадаг гүй, эндэ тэндэ табидаг гүй, тон хүндэтэй, сарюун сэбэр газарта табидаг. Хадагаар золгоходо, хүзүүндээ үлгэдэг ушар дайралдадаг. Иимэ ёhо буруу, анхан сагhаа буряад-монгол угсаатанда иимэ гурим байгаа гүй юм.
Урда сагта хадагай хомор байхада, бэе бэедээ дамжуулан, хүндэтэй хүнүүдээ илган хүндэлжэ ябаhан саг байгаа. Юрэнхыдөө, хадаг гээшэ алта мүнгэнhөө үлүү сэнтэй хүндын тэмдэг байгаа, байhаншье зандаа.
Хадагаар золгохо ёhо заншалаа зүбөөр сахин, түрэл буряад хэлэеэ улам дэлгэрүүлжэ ябаял!
Гомбоева Цыпелма Цырендоржиевна, методист по музейной работе с.Южный Аргалей