Түүхэ
Баргай гээд үхэрэй шагайе нэрлэдэг.
Буряад угсаата арад эртын урда сагһаа шагай наададаг бэлэй. Һэеы гэрэй шала дээрэ һэеы дэбдеэд, тойрожо үбдэг дээрээ һуугаад, наадажа байһан аабза. Тэрэ үедэ мүнөө шэнги тамирай уужам ехэ талмайнууд байгаагүй. Олон зоной хабаадалгатай мүрысөөнүүдые эмхидхэдэггүй байгаа. Үхэрэй томо баргайнуудые модоор сохижо наадаха тухай хүнэй ухаанда ородогшьегүй байгаа ха. Шагай наада һажаагаад, томо талмай дээрэ баргай (бааргай — нютагай диалект) сохидог наадан огтолон байгаагүй.
Нааданай һүлдэ тэмдэг
Энэ гэбэл үхэрэй эбэртэй тархи болоно. Ушар юуб гэхэдэ, баргай гээшэ үхэрэй шагай, тиигээдшье, үхэр болбол буряадай 5 хушуун малай нэгэн. Баһа үнеэнэй һүөөр бидэ арба гаран сагаан эдеэ бэлдэдэгбди. Үхэр гээшэ ногоо эдидэг, амита аладаггүй амитан. Тиимэһээ баргай наадагша хүн хубсаһандаа, мунсадаа, хабшагтаа үхэрэй тархиин зураг няагаад гү, али зураад, үлгөөд ябабал, зохид.
Хэрэглэхэ зэмсэгүүд
Дэбисхэр (хибэс)
Баргайн эрьелдээд мухарихын тула жэгдэ нюруутай талмай хэрэгтэй. Тиимэһээ хайша хайшаа 4 метрэй талмай бэлдэхэдэ хүрэхэ. Дээрэнь ковролин, палас, һэеы, үгы гэбэл баргайн халтираад бэшэ, мухаряад ошохо дэбисхэр дэбдибэл зохид. Зунай сагта газарай ногоо сабшаад (хүрьһыень малтажа хаяхагүй), зураахай бэлдэһэн мэтээр жэгдэлээд, дэбисхэрээ дэбдеэд наадахада боломоор.
Мунса
Баргай нааданда мунса хэрэгтэй. Мунсын эшэ болбол газарһаа хүнэй үргэн хүрэтэр ута байбал нюруу. Доодо таладаа жэжэ мунсатай байха. Мунсаяа эржынэ алхаар хэхэдэ болоно.
Хаалта
50 – 70 сантиметр үргэнтэй хабтайгай эшэлхэдэ хаалта боложо үгэнэ. Хабтагайн үндэрынь баргайһаа набтар байха аргагүй. Баргайһаа 3-5 сантиметр үндэр байбал нюруу.
Тулам
Наадагша хүн бүхэн мүр дээгүүрээ тээһэн өөр өөрын туламтай байха. Тэрэ тулам руугаа шүүһэн баргайгаа суглуулжа байха. Наадайнай хэһэгэй дүүрэхэдэ туламтай баргайнуудаа судья ба бэшээшэдэ харуулжа тоолуулха. Туламаа баһа элдэб угалза, зурагаар, нааданай һүлдэ тэмдэг болохо үхэрэй эбэртэй тархяар шэмэглэхэдэ эрхим.
Хабшаг
Баһа али нэгэ наадагшын нюргаа үбдэдэг һаа, шүүһэн баргайгаа абаха хабшагтай байхадань болоно. Хэрбээ хабшагһаань мултаржа баргайн унаа һаань, дахяад хабшаад абажа болоно, зүгөөр унахадаа ондоо баргай дайраа һаань, саашань ондоо наадашан наадаяа үргэлжэлүүлнэ. Унагаагша хабшагтай наадашан шүүһэн баргайгүй үлэнэ. Тиихэдээ унаһан баргайень саашань хээд, удаадахи нааданда баргайнууд руу нэмэжэ хэхэ юм.
Зорилго
Мүнөө үедэ саг хубилжа, дээдын засагай ба арад зоной эрилтэ ба байдал огтолон ондоо болоо. Тамирай уужам талмай дээрэ шуран солбоноо, хүсэ шадалаа үзэлсэдэг болоһон тула, шагайшье наадые олон зоной хаража һонирхохоор болгохо хэрэгтэй байба. Түхэл дүрсөөрөө хониной шагай ба үхэрэй баргай хоёрой адли тула, наадыень шэрээ дээрэһээ газарта буулгаад, шагай няһалһан мэтээр баргайнуудаа мунсаар сохижо наадаха ухаан һанагдаба. Тиимэһээ олон зоной холоһоо адаглажа харахаар болгохо гээшэ гол зорилгомнай болоно. Харин шагай наадамнай амяараа «шагай наадан» гээд, байһаараал байха.
Дүрим
Баргай наада зунай сагта газаа, тамирай талмай дээрэ, али нэгэ таарама ондоо газарта дэбисхэрээ дэбдеэд наадажа болоно. Үбэлэй сагта тамирай танхим соо наадабал дээрэ.
Наадахадаа хоёр хүн, үгы гэбэл дүрбэн хүн хоёр хоёроор нэгэдээд наадажа болоно. Баһа хоёр хүнэй наадахада, наадагша хүн бүхэн өөр өөрын нүхэртэй байбал һайн. Тэрэ нүхэр баргайень суглуулха, тараажа үгэхэ, талмайһаа халиһан баргайень заһаха, бууһан ёро гээшые мүн лэ тараажа үгэхэ үүрэгэтэй. Хоёр хоёр наадагшад баһал бэе бэедээ энэ мэтээр туһалжа байха.
Талмайн хажууда судья ба бэшээшэ хоёр байха эрхэтэй. Бэшээр талмайда дүтүүр ондоо зон байха еһогүй. Нааданай талмайн газаа талаар 2 метрһээ бага бэшэ зайда ооһор татуурга хэхэдэ болоно.
Баргай гээшэ баһал шагай мэтэ, дүрбэн талатай: бүхэ, хонхо, үхэр ба морин. Нэн түрүүн хоёр наадагшад адли тоотой баргайнуудаа хубаажа абаад, нааданайнгаа талмайн нэгэ углууда обоолһон хойноо хаалтаараа талмайнгаа дунда зүг тээшэ түлхижэ тараана. Бүхэнүүдөө тоолоод, олон бүхэ буулгагшань наадаяа эхилнэ. Наадаха дүримынь шагай наадантай адли, гансал няһалхын орондо мунсаараа сохино. Сохиходоо мунсаяа яагаадшье барибал, алдуу гэжэ тоологдохогүй.
Баргайгаа хаалтаараа тараахада али нэгэ баргайн талмайһаа халибал, наадагшын нүхэр тэрэ баргайе баряад, талмайн захада табиха.
Хэрбээ али нэгэ баргайн ёро буубал (өөдөө хараад, ондоо баргайдаа аһалдаад тогтохо), наадагшын нүхэр хажуудахи баргайгаарнь дээрэһээнь сохижо, ёрыень болигохо еһотой.
Наадан бүхэн хоёр хэһэгтэй. Түрүүшын хэһэгэй дүүрэхэдэ али нэгэ наадагшын 5-һаа үсөөн баргайтай байбал, шүүгдэһэндэ тоолохо. Тиихэдээ хоёрдохи хэһэг наадаһанай үлүү.
Хоёрдохи хэһэгэй дүүрэхэдэ наадайнай дүн согсолхо. Тиихэдээ хоёр хэһэгтэ шүүжэ абаһан бүхы баргайнуудайнь тоо хоорондонь нэмээд, олон баргай абагшань илаһанда тоологдоно. Хэрбээ шүүһэхн баргайнуудайнь адли байбал, түргэн мүрөөр бүхэнүүдөө тооложо илагшыень элирүүлхэ.
Наадан бүхэндэ судья байха. Судьягай хажууда бэшээшэ байха Баһа наада хөөрэжэ байха хүнэй (комментатор) байбал эрхим. Бэшээшэ хадаа наадагшадай нэрэнүүдые, командын нэрэ бэшээд, хэһэг бүхэндэ хэн хэды баргай абааб гэжэ тэмдэглэхэ еһотой. Хэһэг бүхэндэ шүүһэн баргайнуудые дахяад баргайнуудтаа нэмээд, наадаяа үргэлжэлүүлнэ. Тиихэдээ баргайгаа тарааха бүхэндэнь баргайнуудай тоо үсөөрнэгүй.
Баһа нааданай али нэгэ хэһэгтэ али нэгэ наадагша эрхимээр баргайнуудые тонтонгүй суглуулба гэлэйг. Эсэстэнь дэбисхэр дээрэ гурбан баргайн үлөө һаа, шагайдал мэтээр буляалдаха юм. Гурбан баргайн хоёройнь адли байбал сохеод, үлэгшэ хоёройнь баһа адляар тогтобол, оножо сохиходоо, бултыень абана. Тиихэдээ нааданай хэһэг буляалдаагүйгөөр дүүрэнэ.
Хэрбээ адли баргайнуудай хоорондо ондоо баргайн тогтоһон байбал, тойруулжа сохихын тула хаалтаяа табяад сохиходо болоно.
Алдуу ба эндүү тухай
Алдуу хэһэн наадашан нүгөөдэ наадашанда сохихо эрхэ дамжуулха баатай.
- Сохиһон баргай үлүү мухаряад, гурбадахи баргай дайраа һаань, алдуу гэжэ тоологдохо.
- Баргайнуудай дундуур ябахадаа хүлөөрөө, үгы гэбэл мунсаараа, хаалтаараа хэбтэһэн баргай дайрабал, алдуу.
- Шүүһэн баргайгаа заабол баруун гараараа абаха. Зүүн гараараа абабал, алдуу.
- Адли баргайнуудые сохихо гэжэ забдаһан аад гэнтэ болижо, ондоо баргай сохибол, алдуу. Энээниие «забдаа» гэжэ нэрлэхэ.
- Сохиһон баргайн гэнтэ талмайһаа халибал, алдуу.
- Шүүһэн баргайгаа абахадаа хажуудахи байргай дайрабал, үгы һаа хүдэлгэбэл, алдуу. «Хүндэбэ» гэхэ.
Хубсаһан тухай
Баргай наадаһан хүн заабол жэнхэни буряад хубсаһатай байха: малгай, буряад тэрлиг, дээшээ хитайһан хоншоортой гутал г.м.
Буряад хубсаһан дээрээ баргайн һүлдэ тэмдэг зүүхэдэ болоно. Баһа өөрынгөө гү, али командынгаа нэрэ зүүбэл зохид.
Өөр өөрын мунсатай байбал мунсаяа гоёохо, шэмэглэхэдэ болоно: эреэн маряан угалза, хөө, зураг, баргайн һүлдэ гэхэ мэтэ.
Наада һанагша
Б.Д.Дугаржапов