Манай арадай еhо заншалда нэгэ тоо тиимэ hайн үлзытэй тоо бэшэ юм. «Ганса сусал гал болохогүй, ганса хүн айл болохогүй» гэжэ оньhон үгэшье бии. Талын ганса модо отолжо болохогүй, юундэб гэхэдэ, тэрэ «эзэтэй» болоhон байжа болохо. Хэрбээ тэрэниие сабшаа hаа, хюрөөдөө hаа, тодхор абажа, үбшэлжэ магад гэжэ сээрлэхэ. Нэгэ юумэ хүндэ үгэхэ гү, али абаха хорюултай, наhан соогоо ходо гансаараа ябахын тэмдэг гэжэ тоологдодог. Жэжэхэн бэлэгүүд hаа, тоонь хоерhоо дээшэ байгаа hаа hайн. Малаар бэлэг баряа hаа, тугаллаха үнеэ, унагалха гүү гү, хурьгалха хони, эшэгэлхэ ямаан гэхэ мэтээр бэлэг бариха, нэгэ юумые хүндэ үгэхэгүй гэжэ оролдохо заншал бии. Нэгэшье танилгүй, холын газарта ошоод ябахадаа, хүн гансаардажа, уруу дуруу уйланги ябадаг.
Алтан дэлхэйдэ бүхы юумэн хоер хоероороо холбоотой. Хоер тоо тэгшэ hайн гэжэ тоологдодог. Юртэмсын хоер гэрэл –наран hара болоно. Хүн бүхэндэ эгээл хайратай, эгээл хүндэтэй эжы аба хоер байдаг. Хоер хүн hайн дураараа айл боложо, гал гуламтаяа носоодог. Дэлхэй дээрэ бэе бэедээ харшалhан хоер юумэн тон олон: хара сагаан хоер, ехэ бага хоер, ута богони хоер гэхэ мэтэ.
Буряад зондо гурба тоо ажамидаралай нангин тоо болоно. Гурба тоо орон дэлхэйн гурбан хуби тэмдэглэнэ: тэнгэри, газар, уһан. Нэгэ үдэр гурба хубаагдадаг: үглөөгүүр, үдэр, үдэшэ. Хүн гурба тооһоо бүридэнэ: бэе, сэдьхэл, һүнэһэн. Хамаг юумые гурба дахин дабтаха ёһо бии. Бурханда мүргэхэдөө, эгээл багань гурба мүргэхэ ёһотой, гурба дахин хүрдэ эрьюулхэ, гурба дахин дасан гороолхо, сэржэм үргэхэдөө, гурба дахин сасаха: «Хүхэ тэнгэри амгалан байһай, хүрьһэтэ дэлхэй амгалан байһай, хүн түрэлтэн амгалан байһай» — гэжэ сэдьхэ хэрэгтэй. Юундэ эндэ гурба тоо эрхимлэнэб гэхэдэ, гурба тоо бүхы юумэндэ таарадаг бүрин түгэс байдалай тоо болоно.
Дүрбэ тоо түби юртэмсын тэмдэг. Урда сагһаа хойшо буряад зон дүрбэн зүгэй, найман хизаарай тэмдэгүүдые хүндэлдэг. Дүрбэ тоо буддын шажанда дэлгэрһэн тоо, орон дэлхэйн үндэһэн байгуулалтануудтай холбоотой.
Байгаалиин табан янзанууд – модон, гал, түмэр, уһан, газар болоно. Хүн бүхэн байгаалитай нягта холбоотой гэжэ ойлгохо хэрэгтэй. Табан мэдэрэл гэһэн ойлгосо алишье арад илгаруулдаг. Эдэ хадаа – нюдэн, шэхэн, хамар, хэлэн, арһан болоно. Табан мэдэрэлээр сэдьхэлээ халяахада (юумэндэ үлүү ехээр баярлахада, гуниглахада, сухалдахада, юумэнhээ айхада, ехээр уйдахада) хүнэй ами наһанда ехэ муу гэһэн ойлгосотой.
Зургаа тоо оло дахин һургаалда хэрэглэгдэдэг. Хүн бүхэн энэ наhандаа зургаан дүрим баримталха зэргэтэй:
1. зониие хүндэлхэ;
2. эхэ эсэгэеэ үргэхэ уялгаяа дүүргэхэ;
3. гэр бүлынгөө ёһо заншал сахиха;
4. дасанда үргэл хэхэ;
5. арбан хара нүгэл тэбшэхэ;
6. архи тамхинһаа холуур ябаха.
Хүндэ хамаатай олон юумэн долоо тоогоор тодорхойлогдоно. Долоон хүбүүд үлзытэй һайн удхатай гэһэн һайн үреэл бии юм. Долоон голтой гэжэ бүхэ хүниие нэрлэдэг ушар бии. Эхэнэр хүн долоон хототой гэдэг. Долооной доро, арбанай адаг гэжэ шоодбори хүниие хэлэдэг. Долоон уулын саагуур тонило гэһэн хараал үгэ — намһаа саагуур, наранһаа наагуур яба гэһэн удхатай. Долоо дахин хэмжээд, нэгэ дахин таһала гэһэн үгэ — бодожо үзэ гэһэн удхатай болоно. Бурханай урда тахидаг долоон сүгсэ иимэ гуримаар тахигдаха еhотой: 2 уhатай сүгсэ, 2 орооһотой сүгсэ, 1 зула, 1 уhатай сүгсэ, тиигээд сай тахил табигдадаг.
Найма тоо хүнэй наһанда шухала шэнжэ үгэнэ. Найман һаратайдаа үхибүүн шүдэтэй болоно. Найматай болоходонь, түрүүшын һүн шүдэнүүдынь унана. Наймые хоёр дахин үдхэхэдэ, хүн томо хүнэй тоодо ороно. Наймые наймада үдхэхэдэ, хүгшэрхын далай эхилнэ. Амгалан байдалай ажамидаралай найман зам Будда бурхан зааһан байна:
1.үнэн зүб шүтэлгэ;
2.үнэн зүб шиидхэбэри;
3.үнэн зүб үгэ;
4.үнэн зүб ябадал, хэрэг;
5.үнэн зүб амидарал;
6.үнэн зүб эрмэлзэл;
7.үнэн зүб дурдалга;
8.үнэн зүб гүнзэгы бодолдо абталга.
Буддын шажанда найман зоболон гэhэн мэдэсэ бии:.
1. хүсэһэн һанаһанаа олохогүй зоболон;
2. хүсөөгүй юумэеэ орхихо аргагүй байлга;
3. үзэн ядагша дайсантаяа ушаралга;
4. инаг дуратай нүхэртэйгөө хахасалга;
5. түрэхын зоболон;
6. үтэлхын зоболон;
7. үбшэлхын зоболон;
8. үхэхын зоболон.
Буряад арадта юһэ тоо үлзытэй, жаргал асардаг тоо гэжэ сэгнүүлдэг. Үлзы жаргал, һайн юумэ хурылһан далгын табаг юһэн дабхар байха зэргэтэй. Үгышье һаа 3, 5, 7 тэгшэ бэшэ тоотой байха ёһотой. Гурбан дабхар далгын табаг залуу зон гуша хүрэтэрөө баридаг. Табадахи дабхартай далгын табаг таби наһа хүрэhэн зондо барюулха еhо бии. Долоон дабхар далгын табаг буурал сагаан үбгэд хүгшэдтэ зорюулагдадаг. Юһэ тоотой далгын табаг юһэн тэнгэриин эзэдтэ зорюулагдаха ёһотой гэдэг.
Арба тоо арбан хурганай тоо хадаа, түгэс дүүрэн юумэ зааха гэһэн удхатай. Хүүгэдые хүмүүжүүлхэ арбан һургаалнууд бии:
1. зүб хайрла;
2. һайнаар ханда;
3. хамгаалжа яба;
4. суг ажал хэ;
5. хамта наада;
6. амидарха ухаа заа;
7. өөрынгөө хүсые мэдэ гэжэ hурга;
8. шэхэ зөөлэнөөр һурга;
9.ажабайдалай муу һайниие бү нюу;
10. дурсаха юумэнүүдтэй амидархые һурга.
Бурханай ном соо хэлэгдэдэг “арбан хара нүгэлые тэбшэжэ, арбан сагаан буян үйлэдэгты” гэһэн гол һургаалые буряад зон наhан соогоо сахижа ябаха уялгатай . Багшын арбан бэлиг шанар гэһэншье үгэ бии: багша хүн номгон зантай, һайн сэдьхэлтэй, эрдэмтэй, олон абъястай, тэсэбэритэй, хүлисэхэ шадалтай, юумэнэй үнэн удхые мэдэхэ, үлүү үгэгүй, уйдхаргүй, хүсэ аргаар баян, үхибүүдтэ дуратай байха гэдэг.
«Багшын согсолбориhоо»
С.Б.Балданова бэшэбэ.