Урдын буряад-монголшуудай заншалаар гурбаһаа олон хүбүүдые түрэһэн эхэ хадаа ёhото баатарай зэргэдэ хүндэлэгдэдэг. Долоон хүбүүдые түрэһэн эхэ «Дархан бэри» гэhэн нэрэ солодо хүртэдэг заншалтай. Олон хүбүүдэй hүлдэнүүд ехэ буянтай хэшэгтэй эхын умай соо мүндэлдэг заяатай.
Манай элинсэгүүдэй заншалаар олон хүбүүдые түрэhэн эжынэр ямаршье бузар буртаггүй, дээдын табисуурай гэжэ тоологдодог hэн ха. Тэдэнэр суглаа хуралдаануудта ба найр наадануудай үедэ бүhэтэй зонhоо дээгүүр, отог угай аха захатантай зэргэлэн, шэрээдэ hууха эрхэтэй юм. Монголдо олон хүбүүдые түрэhэн эжынэртэ “Дархан бэри” гэжэ медаль зүүлгэдэг заншал бии. Тиимэ заншалые манай Буряад орондо нэбтэрүүлбэл, ехэ дэмбэрэлтэй хэрэг бүтэхэ ушартай.
Эгээл баян хубсаhатай
Хүн түрэлтэнэй бүхы яhатан сооhоо монгол туургата арадууд эгээл шанга бүхэригүүд, эгээл урдын соёл түүхэтэй ба эгээл элбэг ба баян үндэhэн хубсаhатай гэжэ тэмдэглэгдэдэг. Мүнɵɵнэй үндэр моодын мэргэжэлтэдые монгол туургата арадуудай үндэhэн заншалта хубсаhан гайхуулан hаргаадаг гэжэ эли.
Yшɵɵ дэлхэйн арадуудай эхэнэрнүүдтэй сасуулбал, монгол эхэнэрнүүд баhал хэды доромжолуулhан байдалтайшье hаа, бултанhаа ехэ эрхэ сүлɵɵтэй байhан түүхэтэй. Дундахи зуун жэлнүүдтэ Монголой армида эхэнэр сэрэгшэд эрэлхэгээр байлдаануудта хабаададаг байhан гэжэ эли.
Эзэн эхэнэрэй hэеы гэрэй эхэнэрэй талада — үүдэнэй зүүн талада гуламтаhаа сааша орон дээрээ hуухадань, хэншье тэрээндэ гар хүрэхэ эрхэгүй гэhэн заншал жэншэдгүй сахигдадаг байhан. Дам саашаа ɵɵрынгɵɵ эрхэтэ буланда hууhан эхэнэр ехээр уурлабал, хажуудань хэбтэhэн аргалаар, түлеэгээр гү, али гэбэл, ямар нэгэн ондоо хэрэгсэлээр хүн руу шэдэбэл, тэрэнь урдаhаань шэдэхэ, шааха, альгадаха яашье эрхэгүй байhан. Тиигээд уданшьегүй тэрэ эхэнэрэй «хуулита» hууриhаа гаража, hэеы гэрэй ондоо талада гэшхэхэдэ, гомдогшо хүн харюугаа абаха аргатай байгаа.
Бэриин эрхэ
Һая бууhан бэри илангаяа түрүүшын нэгэ-хэды жэлнүүдэй туршада ямаршье ɵɵрын эрхэ сүлɵɵгүй, үбгэнэйнгɵɵ ба хадамуудай мэдэл доро байдаг байhан гэжэ эли. Айлай бэри олон тоото хорюулнуудай хажуугаар олон үгэнүүдые абяалжа дуугарха эрхэгүй hэн ха. Жэшээнь, тулга, Мухарсагаан, хэшэг, хабшуур, хара морин, hайн даа, баталаад уя, гара, гал, нооhон, гэрэл, зам, үлзы, түмэр г.м. үгэнүүдые бэриин аманhаа дуулдаха ёhогүй байгаа. Хорюултай үгэнүүдые удхаарнь дүтэрхы үгэнүүдээр hэлгэхэ баатай һэн.
Нэгэ айлай бэриин хадамуудтаа: «Голой эрьедэ, модон доро, хараhаар байтарни, шоно нэгэ хуса хониие барижа эдеэ», — гэжэ олон үгэнүүдые hэлгэжэ дуулгахын тулада иигэжэ үгүүлhэн тушаа хэлэгдэдэг:
— Урасхалай (голой) эрьедэ ургамалай (модоной) улада (доро) хурса шүдэтэй янгир шэнги амитан (шоно) маарадагуудай түрүүе (хуса хониие) залгяа».
Урдань манай элинсэгүүд басаганайнгаа хадамда гарахада, гэр гуламтынгаа бүхы хэшэгые абаад ошохогүйнь тулада тусхай бүтээл гүйсэдхэдэг заншалтай байhан. Тэрэнэй тулада басаганайнгаа урдаhаа хүнэгтэй hү барижа гараад, «Хурай!», «Хурай!» гэжэ хуурайлан, ɵɵhэдынгɵɵ зүг руу далладаг hэн ха.
Залуушуулай шэнэ hэеы гэрэй газаа мориной шэнэ сэргые заабол эд зɵɵреэр баян ба олон үхибүүдтэй бүhэтэй хүн бодхоохо ёhотой байhан заншалтай.
Yхибүүнэй үлгы
Yхибүүнэй үлгые заабол hэеы гэрэй дээдэ ханаhаа үлгэдэг гуримтай байhан. Тиихэдээ газарта табихань хорюултай, ада баршад эзэмдэхэ гэһэн үгэтэй ха. Yлгы дээрэ hэеыгээр урлаhан үхибүүнэй түрэhэн жэлэй амитанай дүрсэ, «Бүнд Хорло» гэhэн буддын шажанай hахюуhан г.м. үлгэдэг байгаа.
Хэрбэеэ энээнhээ урагша тус бүлэдэ үхибүүд тогтодоггүй, нарайгаар наhа барадаг байбал, үшɵɵ олон аршалалгын тусхай сахюусанууд үлгэгдэдэг hэн гэдэг. Жэшээнь, мориной дэлhээр томоhон аргамжаар hэеы гэрээ тойруулжа уяад, тэрээндээ хонхонуудые үлгэхэ. Тэрэнь бусад хариин хүнүүдтэ гэртэ орохонь хорюултай гэhэн тэмдэг. Yшɵɵ элүүр энхэ олон үхибүүдтэй айлнуудаар суглуулhан бүдэй ба арhанай 100 үртэhɵɵр нялха үхибүүндэ самса, малгай оёжо үмдэхүүлдэг, шэрдэг, хүнжэл оёдог байhан.
Иимэ заншал мүнɵɵшье хүрэтэр дэлхэйн олон арадуудай заншалаар хүсэтэй сахюусан гэжэ тоологдодог, үргэнɵɵр сахидаг гэжэ эли. Нэгэ самса, тэрлигтэ 100 үртэhэн орохо ёhотой гэдэг. Тиихэдээ нарай үхибүүнhээ гадуур, хадамда ошоhон басаганай заhалай хүнжэл, дэрэ г.м. золтой жаргалтай олон бүлэнүүдээр суглуулhан 100 янзын үртэhɵɵр оёхо хэрэгтэй гэжэ хэлэгдэнэ.
Yшɵɵ урдын буряад-монголшууд нарай үхибүүе нэрээрнь нэрлэхэгүй гэжэ оролдодог байhан. Али гэбэл, хүнэй бэшэ, харин ямар нэгэн хэрэгсэлэй (хоргооhон, хулганаан, тонтогоол г.м.) нэрэнүүдые үгэжэ, альбан шүдхэрэй хорлолhоо абархые оролдодог hэн гэжэ мэдээжэ.
Талын нүүдэлшэд үхибүүдээ үнэнхэ зүрхэнhɵɵ эльгэлэн ɵɵгшɵɵдэгшье hаа, шангаар магтажа эрхэлүүлдэггүй гурим ехэ наринаар сахидаг байhан гэжэ мэдээжэ. Бусадай ехээр магтабал, сээрлэдэг, утадаг ба аршаандадаг, маани тарняар арюудхадаг hэн ха.
Баярма Баторова
(Гончикова Н.Д. «Эхэнэрнүүд буряадай ёhо заншалда», Дондокова Л.Ю. «Буряад арадай түүхэдэ эхэнэрэй байдал», Басаева К,Д. «Буряадай гэр бүлэ (XIX – XX зуунуудта» гэhэн номууд хэрэглэгдээ;
Уран зурааша Д.Гомбоевай зураг «Шэнэ бэри хадамдаа мүргэнэ».